Güç Veren Beden Dili

Birkaç yıl önce bulunmaktan hiç hoşnut olmayan bir yerdeydim. Haksız bir biçimde oraya gelmiştim ve beni haksız yere bekleterek daha da üzüyorlardı. Bir banka oturdum ve düşüncelere daldım. Kendi kendimi kahrediyordum. O kadar mutsuzdum. Bir süre sonra kendime geldim ve kendi beden dilimi gözlemledim. Bir çeşit iç bakıştı. Bedenimi küçültmüştüm. Dizlerimi karnıma yaklaştırmış, boynumu içeri çekmiştim. Kollarımı, kendimden yardım ister gibi kendime dolamıştım ve gözlerimden yaşlar süzülüyordu. Birden kendime geldim. Bu şekilde salamazdım kendimi. Ayağa kalktım, pencereden dışarı baktım. Ellerimi belimin iki yanına koydum ve bedenimi dik bir pozisyona getirdim. Derin nefesler almaya başladım. Yaklaşık beş dakika içinde nefes alış verişim düzeldi, moral durumum yükseldi. İçimde dirilen bir adam vardı. Sanki içimdeki pil şarj olmuştu. Kendime gelmiştim. İşte beden dilinin iyileştirici gücü.

İnsanların beden dilinden genel olarak anladıkları başkalarının hareketlerine bakarak bir çıkarım yapmaktır. Bu da elbette bir yönü, hatta önemli yönü.  Fakat en az bu kadar önemli olan bir başka boyutu kendi iç bakışımız ve bizi güçlendiren, iyileştiren beden dili. Uzun zamandan beri bedensel duruşlarımızın fiziksel etkileri olduğu, bedenimizde kimyasal değişimler başlattığı ve ruh halimizi değiştirdiği bilimsel olarak ortaya konulmuş durumda. Bu yazıda bunlardan bahsetmeye çalışacağım.

Aslında beden dilinin kişi üzerindeki fiziksel etkileri güç ile sınırlı değil. Örneğin gülümsediğinizde şakak kemiği üzerinde yükselen zygomatik kaslar mutluluk hormonunu tetikler. Başınızı yukarıda tutmak gurur verirken, kambur duruşlar stresi artırır. Fakat şimdi bahsedeceklerim doğrudan fiziksel güç ile bağlantılı konular.

Tüm canlılarda irilik ve diklik baskın ve alfa olma göstergesidir. Horozlar, hindiler, tavus kuşları, güvercinler rekabet durumunda ya da dişilere kur yapmak için tüylerini kabartırlar ve kendilerini daha iri gösterirler. Kediler kavga ve tehdit hallerinde tüylerini kabartırlar. Kobra yılanları boyun kaslarını açarak genişletirler ve vücutlarını dikerler. Şempanzeler göğüslerini havayı tutarak şişirirler. Aslanların yelesi kendilerini daha iri göstermelerini sağlar. Balon balığı kendisini hava ile doldurarak iki katı büyüklüğe ulaşır. Kavgada ya da fiziksel rekabette yenilen hayvanlar kendilerini yere yapıştırır, bedenlerini küçültür ve rakip olmadıkları konusunda karşı tarafı ikna etmeye çalışırlar.

İnsanlarda da durum farklı değildir. Askerler, büyük şapkalar ve apoletlerle kendilerini daha iri gösterirler. İlkel kabile savaşçıları kafalarının üzerine tüyler takarlar. Kızılderili reislerinin başlıklarını kim unutabilir? Kavga halinde rakipler büzüşmez, aksine kollarını ve bacaklarını iki yana açar, göğüslerini dikleştirirler. Patronlar büyük masalarının üzerine ayaklarını koyar, ellerini enselerinde birleştirirler. Kişinin kapladığı alan büyüdükçe güçlü olduğunu, küçüldükçe zayıflığını gösterir.

Testesteron hormonu erkeklik hormonudur. Savaşma, kavga durumlarında vücudumuzda artar, daha gözü kara olmayı ve daha fazla risk almayı beraberinde getirir. Kortizol hormonu ise stres hormonudur. Kaçmayı tetikler ve korku halinde daha fazla artar. Güçlü insanların daha düşük bazal kortizol seviyesine sahip oldukları, stres halinde daha düşük kortizol salgıladıkları görülürken; güçsüz kişilerin daha yüksek kortizol seviyesine sahip oldukları ortaya konulmuştur.

Yapılan bir araştırma, duruşlarla vücut kimyası arasında doğrudan bir ilişkiyi ispatlamıştır[1]. Katılımcıların yarısına güç duruşları yaptırılırken, diğer yarısına zayıf bir duruş verdirilmiş ve bir dakika süresince bu şekilde bekletilmiştir. Bu demeyin hemen öncesinde ve sonrasında ağız sıvısından örnek alınarak testesteron ile kortizol hormonları seviyeleri test edilmiştir. Dahası bu kişilere bir kumar önerisi sunulmuş ve risk alma eğilimleri değerlendirilmiştir.

Araştırmacıların tahmin ettikleri üzere güç duruşuna sahip kişilerin deney sonunda testesteron hormonları yükselirken kortizol hormonlarında düşme görülmüştür. Tak aksine güçsüz ya da zayıf duruşlar sergileyen kişilerde testesteron düşerken kortizol artmıştır. Deney sonunda bu kişilere 2’şer dolar verilmiş, eğer isterlerse bu parayı saklayabilecekleri ya da zar atarak iki katına çıkarabilecekleri, ama hepsini de kaybetme ihtimalleri olduğu söylenmiştir. Güç duruşunda bulunan kişiler daha fazla risk almış, diğerleri ise riskten kaçınmıştır.

Bu araştırma bizlere beden dilinin fizyolojik, psikolojik ve davranışsal değişimler üzerinde ne kadar etkili olduğunu gözler önüne sermektedir. Hayata karşı duruşunuz olsun diye bir söz söylenir. Bunun bilimsel bir altyapısı da var. Kendinizi ne zaman zayıf hissederseniz ayağa kalkın. Ellerinizi belinize koyun, başınızı yukarı kaldırın ve güçlü bir gülümseme koyun yüzünüze. Yapmacık olacak diye korkmayın, bir süre sonra o gülümseme gerçek bir gülümseme olacak ve kendinizi fiziksel olarak çok daha güçlü hissedeceksiniz.

---

[1] Carney, D. R., Cuddy, A. J., & Yap, A. J. (2010). Power posing: Brief nonverbal displays affect neuroendocrine levels and risk tolerance. Psychological science, 21(10), 1363-1368.

Maske Takan Kişinin Beden Dili

Aylardır dünya çapında bir salgın hastalık ile mücadele ediyoruz. Evlerden çıkamıyoruz, ne zaman biteceği de belli değil. Bunun yanında alışmak zorunda olduğumuz bir şey daha var: maskeler.

Maskeler sıkıcı, terletiyor, bu sıralar bulmak da biraz zor. Bunun yanında bir problemi daha var. Maske takanın yüz ifadesini görmekte zorlanıyoruz. Burnu ile tiksinme hareketi yapsa göremiyoruz. Dudağını asimetrik bir biçimde bizi küçümsese anlayamıyoruz. Aldatma keyfini gözlemleyemiyoruz. Yüz ifadelerinin ne kadar önemli olduğunu şimdi daha iyi anladık sanırım. Yüzümüzde 55 kas var ve binlerce yüz ifadesi yapabiliyorlar. Fakat yüzün yarısından fazlası kapalı ise nasıl görebiliriz ki? Elbette beden dili ve sözsüz sızıntıları yakalayarak.

Önce baş ve omuzların duruşlarına dikkat edin. Boynun açıkta olacak şekilde tutulması rahatlığı ve özgüveni gösterirken, boynu saklayacak şekilde kafasını gömen kişiler saklayacak bir şeylerinin olduğunu, rahatsızlıklarını farkında olmadan iletirler. O pozisyonda başını eğerek gözlerini diken çatık kaşlı birisini görüyorsanız da bu onun saldırı hazırlığında olduğunu gösterebilir. Eğer boynunu gösterecek şekilde bir yana doğru eğmişse teslimiyet göstergesidir ve onun bir yanlış yaptığını ve nasıl anlatacağını bilemediğini düşündürebilir.

Boyun derisi ile oynamak, kişisel bir gerginliğin, stresin işaretidir. Erkekler adem elmasının önündeki deri ile oynarken, kadınlar boyun çukurunu örtmeye çalışır. Buralar maskenin gizleyemediği yerlerdendir.

Maske yüzün büyük kısmını kapatsa da gözler, kaşlar ve alın açıktadır. Buralar da duygularla ilgili önemli ipuçları sağlar. Örneğin kısılmış gözler, yoğunlaşma ve odaklanmayı gösterir. Kavga etmeye ve saldırmaya hazırlanan kişilerde de gözlemlenir. Bir şeylerin yolunda gitmediği, kişinin rahatsız olduğu, şüpheli olduğu, aynı fikirde olmadığı anlamları çıkartılabilir.

Gözbebeklerini izlemek zordur, büyüyüp küçülmesini fark etmek de kolay değildir. Fakat özellikle renkli gözlülerde ve açık havada bu anlaşılabilir. Gözbebekleri normal irilikte ise bu bir sorun olmadığını gösterir. Göz çukurlarının rahat duruşundan, kırışmamasından da anlaşılır bu. Fakat bir anda küçülmesi bir şeylerin yolunda olmadığı, rahatsız olduğu, gördüğü ya da duyduğu şeyden hoşlanmadığı anlamlarına gelir. Tam aksine büyümesinin de bazı önemli mesajları vardır. İnsanlar hoşlandıkları şeyleri gördüklerinde gözbebekleri irileşir. Cinsel çekici kişi ya da objeler de buna dahildir. Öte yandan zihinsel olarak zorlandıklarında, yani zor bir problemi çözerken ya da bir yalan uydurmaya çalışırken de gözbebekleri büyür.

Göz seğirmesi ve göz kapaklarının titremesi, daha sık göz kırpma stresi, gerginliği, kaygıyı ve endişeyi ifade edebilir.

Kaş hareketleri son derece anlamlıdır. Pek çok duygumuzu kaşlarımızla ifade eder ya da onlar aracılığı ile sızdırırız. Örneğin ikisi de aynı anda yükselen ve inen kaşlar selam vermenin, görmekten hoşnut olmanın, kabullenişin ifadesidir. Öte yandan yukarıda asılı kalan, özellikle de bir tanesi yukarıda olan kaşlar stres, şüphe, gerginlik, sorgulama ifade eder. Siz bir şey anlatırken maskeli arkadaşın tek kaşı yukarıda ise söylediklerinizi inandırıcı bulmadığı ya da kabul etmediğini ifade eder. Kaşların birbirine yaklaşması ya da çatılması ise öfkeyi, kaygıyı, gerginliği ve saldırganlığı gösterir.

Son olarak alın kısmından bahsedeceğim. Alnımız çok şey ifade eder. “Alnımda mı yazıyor?” ifadesi de aslında bunun bir yansımasıdır. Bebekler bile karşılarındaki kişilerin alınlarına bakarak duygu ifadesi okurlar ve bir bebeği aldatmak teorik olarak imkânsız gibidir.

Alın gerginliği, stres göstergesidir. Alnın kırışması da aynı şekilde bir şeylerin ters gittiğini ifade eder. Normal bir ruh halinde alın gergin olmaz, kırışmamış ve sakindir. Eğer karşınızdaki kişinin alnı terlemeye başlamışsa, maskeden dolayı değilse stres kaynaklı olabilir. Ama bu durumun iyi değerlendirilmesi gerekir. Kişinin şakak damarı çıkmış hatta atıyorsa bu çok büyük bir ihtimalle stresi, kaygıyı, korkuyu bazen de heyecanı gösterir. Kaçmaya ya da kavga etmeye hazırlanan kişilerin de şakak damarları atar.

Bunların yanı sıra kişilerin beden duruşları da mutlaka değerlendirilmelidir. Dik duruş, rahat oturuş, göğsün açık tutulması, iletişim kurarken tam olarak karşısındakine dönülmesi nasıl rahatlığı anlatıyorsa, tam tersi hareketler rahatsızlık ve bir şeyleri saklama belirtisidir. Bu konularla ilgili daha geniş bilgileri benim kaleme aldığım ve İnkılap Yayınları’ndan çıkan Sözsüz Sızıntı 1 ve 2 kitaplarından ve Joe Navarro’nun kitaplarından alınabilir. İletişim dolu günler dilerim.

Zehirli Bilgi-İnfodemi

Yıllar önce annem eve bir mektupla geldi. Arapça bir satır yazı ile başlıyordu. Altında da bu duayı(!) çoğaltıp beş kişiye göndermesi gerektiğini belirtiyordu. Mektupta bunu çoğaltarak yollayan filanca kişinin piyangodan para kazandığını, çocuğu olmayanın çocuğu olduğunu ve benzeri güzellikleri anlatırken; göndermeyen filancanın evinin yandığını, arabasıyla kaza yaptığını sıralıyor ve gözdağı veriyordu. Çocuk yaşımda bana çok ilginç gelmişti ve ben onun aslında bir sosyal deney, dahası moda tabiriyle infodemi olduğunu anlamamıştım.

Pandemi kelime anlamıyla dünyada pek çok ülkede hatta kıtada yayılan bir salgın hastalık anlamına geliyor. Şu an yaşadığımız da aslında tüm dünyaya yayılmış bir salgın. İnfodemi ise kasıtlı olarak yayılan yanlış ve zararlı bilgi anlamına geliyor. Zehirli bir bilgi. Geçmişi de oldukça eski.

Örneğin 1938 yılında Amerika’da Orson Welles’in oldukça gerçekçi olarak oynadığı radyo tiyatrosu Dünya’nın uzaylılar tarafından istila edildiğini anlatıyordu ve yayını baştan izlemeyenlerin gerçek zannetmesi ile kaos yaratıldı. Kulaktan kulağa yayılan haberler insanların sokaklara dökülmesine, evlerini terk etmelerine, hatta intihara sürüklenmelerine neden oldu. Gerçek ortaya çıktığında oldukça fazla can ve mal kaybı olmuştu.

1955 yılında Ekspres adlı bir gazetenin “Atamızın (Selanik’teki) Evi Bomba İle Hasara Uğradı” şeklinde attığı manşet tarihimizde 6-7 Eylül olayları olarak bilinen bir rezalete neden oldu ve İstanbul’da yüzyıllardır komşularımız olan gayrimüslimlerin ev ve işyerlerinin yağmalanması ile son buldu. Resmi kayıtlara göre bu Vandallar resmi kaynaklara göre 4 bin 214 ev, 1.004 iş yeri, 73 kilise, 1 sinagog, 2 manastır, 26 okul ile aralarında fabrika, otel vb. 5 bin 317 yeri tahrip etti.

Benim çocukluğumdan hatırladığım bir başka infodemik olay ise “Sakallı Bebek Panik Yarattı” başlıklı haberdi. Bir bayram öncesi tabloid bir gazetede yayınlanan sakallı bebek çizimi ile bu bebeğin doğuşu ile bayramın 3. günü Kıyamet kopacağı iddiası panik yaratmasa da insanları germişti.

Tabii sosyal medyanın ortaya çıkışı ve yayılması ile infodemi bambaşka bir yayılma alanı buldu, viral yayılma. Artık üretilen bir yalan bilgi çok daha hızlı bir biçimde yayılabiliyor. Kendisine geniş kitleler bulabiliyor. Tehditin büyüklüğü, ilginçliği, korkunçluğu, olabilirliği ya da sadece eğlenceli olması gibi etkenlerle insanlar gönüllü olarak bu hatalı bilgiyi yayıyorlar.

Gerginlik zamanları, bilinmezliğin fazla olması, resmi haber kaynaklarında kesiti olması, infodeminin yayılması için en uygun ortamlar. Ortamda ne kadar bilgi kirliliği varsa o kadar fazla yalan haber paylaşılıyor. Örneğin sınır ötesi harekatlarda, özellikle terörist unsurlar moral bozmak ve uluslararası ortamda olumsuz bir algı yaratmak için hemen böyle bir yola başvuruyorlar. On yıl önce yangında yaralanan birisinin fotoğrafını harekatta sivillerin üzerine varil bombaları atıldı diye tweetler paylaşıyorlar. Bunları paylaşmak için hazır bekleyen trol orduları da apartta bekliyorsa bu yalan haberler uluslarararası boyutta yayılıyor ve arada yorum yapmak için hazırda bekleyen klavye kahramanları ve sözde aktivistler bunları hiç kaçırmıyor ve kontrol etmeden yayınlıyorlar. Böylece yalan haberin yayılmasına iyi niyetle de olsa aracılık ediyorlar.

“Cehenneme giden yol iyi niyet taşlarıyla örülmüştür.”

Şimdi dünya çapında nur topu gibi bir pandemimiz var. Gözümüzle göremediğimiz ama etkilerini yoğun bir biçimde gördüğümüz virüsler tüm dünyayı evlerine kapattı. Hiçbir şey belli değil. Ne aşı, ne tedavi, yarın ne olacağı, karantinanın ne kadar süreceği, okulların ne zaman açılacağı, hiçbir şey. Acayip bir virüs var. Resmen modern çağlar için geliştirilmiş virüs 3.0 gibi. Birilerine bulaşıyor, hiçbir etkisi görülmüyor, hasta olmadığını sanarak dolaşıyor ama bir sürü kişiye bulaştırıyor. Dokunduğu her şeyi altına çeviren Kral Midas gibiyiz, nereye dokunacağımızı şaşırmış durumdayız ve çıldırmak üzereyiz. İşte bu karmaşada ne üretseniz bir müşteri buluyor.

Gaz çıkartmak bulaştırıyor mu? Buruna buhar çekmek ya da saç kurutma makinası tutmak virüsleri öldürür mü? ABD yeni koronavirüsün mucidini bulup tutukladı mı? Daha neler neler? Ya whatsapp gruplarından dalga dalga yayılan tuhaf sesli mesajlar. “Arkadaşlar, kuzenim doktor. Bizzat kendisinden dinledim…” diye başlayan uydurma hasta öyküleri. 

Sonuç olarak infodemi yeni değil ama yeni isimlendirilmiş bir kavram. Zamanın asparagas haberleri gibi. Asparagas kelimesi nereden mi geliyor? Onun için de sizi bir Google aramasına davet ediyorum. Çözüm ise tamamen yetkili makamlara bağlı. Sürecin en başında haber akışı bu kadar fazla olmadığı için çıkan uydurma ölüm haberleri, günlük yayınlanan raporlarla ortadan kalktı bile. Kelle paçadan bahseden de kalmadı. Aynı dedikodu kavramı gibi, infodeminin de panzehiri zamanında ve doğru haberlerin resmi kaynaklardan paylaşılması.

Sosyal Mesafesizlik ve Türkiye

Bu günlerde en fazla duyduğumuz kavram muhtemelen “sosyal mesafe” kavramı. Sürekli duyduğumuz, sürekli gündeme gelen ama bir türkü başaramadığımız “sosyal mesafe” ya da benim tabirimle “sosyal mesafesizlik”. Google’da yapılan aramalarda 15 Mart itibariyle artış da son derece belirgin değil mi?

Sosyal mesafe kavramı askında benim üzerinde çalışmalar ve yayınlar yaptığım sözsüz iletişim kavramları arasında. Proksemiks denilen, sözsüz iletişimin “yakınlık kavramları” içerisinde yer alıyor. Sözsüz iletişimde neredeyse her şeyin bir mesajı vardır, tabii ki bunları okuyabilenler için. O nedenle mesafelerin de bir anlamı elbette vardır. Sosyal mesafe 1.5-2 metreden başlayıp 3.5 metreye kadar uzanan etrafımızda oluşturmak istediğimiz bir alandır. Bu alan gün boyu diğer insanlarla yaptığımız etkileşimlerde korumak istediğimiz görünmez bir balon gibidir. Eve gelen tamirci, konuştuğumuz eczacı, iş için gelen birisi, yolda rastladığımız tanıdık hep bu mesafenin içinde kalmalıdır. Peki, bu mümkün mü? Elbette çok zor.

Önce hayvanlar dünyasına bakalım. Hayvan biyoloğu Heini Hediger hayvanları temaslı ve temassız hayvanlar olarak ikiye ayırır. Temaslı hayvanlar birbirlerine yakın yaşamaktan hoşlanırlar. Yarasalar, denizayıları, hipopotamlar, domuzlar, muhabbet kuşları ve kirpiler gibi. Temassız hayvanlar ise birbirlerine uzak yaşamayı tercih ederler, atlar, köpekler, kediler, misk fareleri, şahinler ve martılar gibi. Temaslı hayvanlar iç içe yaşamayı tercih ederler ve kalabalıktan rahatsız olmazlar. Oysa temassız hayvanlar kişisel alanlarının azaldığını hissettiklerinde strese girerler ve sayı çok artarsa doğal ölümler gerçekleşir.

Hayvanlar bile böyleyken, insanların bu konuda farklılaşmamaları mümkün değildir. Bazı kültürler birbirlerine hayli mesafelidir. Ülke bakımından da, aynı ülkenin içerisindeki farklı kültürler bakımından da fark eder. Örneğin Balkan muhacirleri birbirlerine hayli mesafeli yaşarlar. Bahçe duvarlarından bile anlaşılır bir durumdur bu. Karadenizliler keza mesafeli yaşamları tercih ederler. Gidin Karadeniz köylerindeki mahalle kavramını inceleyin hemen anlaşılır. Oysa Anadolu kültürü mesafe tanımaz. Doğu kültürü de böyledir. Yakın mesafeden etkileşime gireriz biz. Birbirimize temas etmeyi severiz. Erkekler bile karşılaştığında birbirlerini öpmeseler de kafa tokuştururlar. Almanya’da tuhaf kaçsa da, Türkiye’de iki erkek kol kola muhabbet ederek yürüyebilir. Mutlaka sarılırız. Avrupa’nın pek çok ülkesinde banka sırasında önünde bekleyen ya da işlem yapanla aranda en az iki metre bırakmazsan rahatsız edersin onu ve muhtemelen tepki görürsün. Oysa biz adamın ne işlem yaptığını izler, hatalı yere basarsa hemen müdahale ederiz. Marketlerde dip dibe bekleriz. Sıradan bir Amerikalı eğer kazara sizin önünüzden geçmişse çok mahcup olur, muhtemelen özür diler. Oysa biz kafamıza göre atlar önünden geçer, bir de gözümüz keserse pişmiş bir şekilde sırıtırız.

Tüm bunları bir araya getirdiğinizde zaten neden bizde bu sosyal mesafe kavramının bu hastalığa rağmen oturmadığını ve o mesafeyi bir türlü sağlayamadığımızı da anlayabiliyoruz. Sosyal mesafe kavramı bizim genetiğimize henüz işlememiş bir kavram. Sürekli sağ bileğinizde taşıdığınız saatinizi bile sol bileğinize taksanız, beyin 21 gün boyunca direniyor bununla. Basit bir saat. Biz nesiller boyunca anlaşılamamış bir sosyal mesafe kavramından bahsediyoruz ki, bu kavramın oturması böyle birkaç kamu spotu, hatırlatmalar ya da dronlardan anons etmelerle hallolacak gibi görünmüyor. Sonuç bir anda unutulan mesafeler, açlık korkusu ile iç içe geçmiş insanlar ve “sosyal mesafesizlik” olarak ortaya çıkıyor.